Оның айтуынша, қазақ тілі дамып жатқан жоқ
Қазнет тағы да қазақ тілі тақырыбын қаузады. Неліктен әлі күнге дейін елімізде қазақ тілі негізгі тіл емес? Commutator Youtube арнасында журналист Татьяна Бендзьдің Ермек Тұрсыновтан алған сұхбаты жарияланды, деп хабарлайды Qaz365.kz.
Тілші режиссерден мемлекеттік бағдарламалардың неліктен тиімсіз екені және Қазақстанның барлық тұрғыны қазақ тілінде сөйлеуі үшін не істеу керектігі жайлы пікірін сұрады.
- Өмір бойы Қазақстанда тұрсам да, қазақ тілін тіпті күнделікті өмірде де сөйлей алатындай дәрежеде үйренбедім. Маған бұл – проблема. Қоғамда неліктен мен сияқты адамдар көп?
- Қазіргі таңда ең танымал тіл ағылшын болса керек. Америкаға ұшқан кезде мені ешкім мәжбүрлеген жоқ. «Ағылшын тілін үйренейік» дегенді еш жерден көрген емеспін. Бұл қажеттілік болды, өйткені дүкеннен нан сатып ала алмадым. «Нан сатып алайыншы» деген бір сөйлемді ғана үйрендім. Сатушы әңгімеге тартса, аузыма құм құйылатын. Сондықтан өмірдің өзі мені қоғамға сіңісу үшін тіл үйренуге мәжбүрледі.
Біздің өмір сүру салтымыз, экономикалық, әлеуметтік саяси жағдайымыз тілге қажеттілік қалыптастыруы керек. Неліктен ағылшын тілі әлемде алдыңғы орынға шықты? Әлемдегі бірінші тілге қалай айналды? Себебі американдық өмір салты деген әлемдегі ең гүлденген экономика. Яғни, тіл өмір салтымен, тұрмыспен, қоғам моделімен тікелей байланысты. Тіл өздігінен өмір сүре алмайды. Тіл үйрету курстардың, әдістемелік құралдардың пайдасы шамалы, себебі қазақтың бүгінгі өмір салты, экономикалық және әлеуметтік жағдайы тілді жетекші орынға шығара алмайды. Яғни, тіл – көпір. Бұл көпір арқылы қайда барасыз? Сол кедейлік пен қайыршылыққа ма? Қажеті қанша? Неліктен жастардың дені ағылшын тілін үйренеді? Себебі ол – ғылымның, өркендеудің көпірі.
Американдық арман. Санаға әбден орныққан тұрақты сөз тіркесі. Міне, дәл осы тіл, осы көпір осы арманға жетелейді. Біздің қазақ көпірі өте әлсіз. Негізінде, ол ешқайда апармайды. Себебі бүгін әлеуметтік жағдай басым. Біз әлі де кедейлікпен күресіп жатқанда, жерден, ауылдан, ауыл шаруашылығынан айырылған кезде, жалпы алғанда, даму деңгейі бойынша қай орында екеніміз белгісіз. Жалпы, экономикалық көрсеткіштер тілге тікелей байланысты.
Қазақ тілін жетік меңгерсеңіз, ол адамның өзінің жеке жетістігі. Ол қоғамда шектеулі өмір сүреді, тойда керемет тілек айтады. Бірақ жалпы алғанда, бұл оның материалдық әрі экономикалық жағдайына әсер етпейді. Мұның өмір сүру салтына ықпалы жоқ. Содан кейін біз адамдарды үйренуге мәжбүрлейміз, бұл дұрыс әдіс емес.
- Ал ұлттық сананы қалыптастыру туралы не деуге болады? Өзін-өзі тану, ұлтыңмен мақтану дегендей...
- Олар міндетті түрде болуы керек. Мұны не үшін айтып отырмын. Себебі мен ауылдан шыққанмын. Көбіне қазақша ойлаймын. Бірақ әлемді аралап, әртүрлі елде өмір сүргендіктен, тіл өмір сүру салтына сәйкес келген жағдайда ғана шешуші рөл атқаратынын түсіндім. Ағылшын тілі не үшін қажет? Өркениетті әлеммен еркін араласу үшін сол тілде сөйлесу керек. Қазір көпшілік қытай тілін үйреніп жатыр, себебі Қытай көптеген экономикалық көрсеткіш бойынша алға шығып отыр.
Қазақ тілі кіммен бәсекелеседі? Неліктен біз ұрандатпай, ахуалға сергек санамен қарамаймыз? Себебі бір орында батып тұрмыз. Соңғы уақытта мен агрессивті көңіл-күйді байқадым. Орыс тілін жау санағандар көбейді. Байқадыңыз ба?
Барлығын орыс тіліне жабудың қажеті жоқ. Орыс тілі – ең үлкен игілік. Бұл әлемдегі ең көп таралған тілдердің алғашқы ондығына енген көпір. Керісінше, алғыс айту керек. Тіпті, Абай да бұл туралы айтқан.
Орыс тілінің арқасында кез келген бағытқа бара алатынымызды жиі ұмытып кетеміз. Себебі орыс тілі бүгінде ғылым, саясат, дипломатия, әдебиет және т.б. көптеген ұстанымды қамтиды.
Мені қазақ тіліне қарсы деп ойлайсыз ба? Мен кәсіби аудармашымын. Мен әдеби аудармамен айналыстым, қазақ классиктерін орыс тіліне аудардым. Сондықтан не туралы айтып отырғанымды білемін. Бұл әдетте, саяси ерік-жігерге байланысты.
- Сөзіңізге қарасам, 30 жыл бойы керек, керек деп келіппіз.
- Түсінесіз бе, мен қажеттерге қарсы емеспін. Жалпы, маған Тоқаевтың ойы ұнайды. Ол тек тіл емес, көп нәрсені дұрыс айтады. Қажеттілік қажеттілік болып қала береді. Бұл бұлай болса екен, солай болса екен деген жай ғана тілек қой. Патриоттық ұрандардан басқа сізде қандай тәжірибелік ұсыныстар бар? Кейде білесіз бе, маған жағдай, елдегі ахуал ұнамайды. Желіде, дүкенде немесе ұшақта біреу бірдеңе сатып алғысы келгенде, оған қазақ тілінде жауап бермейді. Мәскеуде, Санкт-Петербургте оқыған, ресейлік немесе кеңестік білім алған шенеунік ресми тілде сөйлейді. Қазақша дұрыс білмейді немесе мүлде сөйлемейді. Депутаттар оны мазақ ете бастайды. Бұл жаман үрдіс. Біріншіден, адамның қандай ортада туып-өскенін түсіну керек. Бұдан 30 жыл бұрын тәуелсіздік алып, қазақтың дамуына, қазақтың өмір салтына бет бұрғанымызбен, сол 30 жылды жоғалған жыл деуге болады. Тілдің де жайы сол. Егер біз осы 30 жылды тиімді пайдаланып, аяқ астынан «әмірлік ғажайыбы» немесе «кувейт ғажайыбы» пайда болса, онда тілдің де мәртебесі көтерілер еді. Көрдіңіз бе? Не айтқым келгенін түсіндіңіз бе? Елдегі жағдайды және тілдің жай-күйін бөлек қарастыруға болмайды. Бұл бір-біріне тәуелді, өзара байланысты заттар.
- Бірақ маған бүгінгі қазақ тілі ұнамайды. Әсіресе жарнама тілі, жастар тілі, теледидар тілі, баспасөз тілі. Мен ол дамып жатыр деп айта алмаймын. Қазіргі ахуалға бейімделіп келеді. Бұл даму емес. Даму деген белгілі бір прогресс, эволюция ғой. Ал бұл – кемшілігі бар эволюция. Теледидарда не болып жатқанын қараңыз. Ұятты бағдарламалар бар... адамды қорқытатын тілді тыңдау мүмкін емес. Құлаққа түрпідей тиеді. Мен ауылда өстім. Қарттарда тіл мүкістігі болған жоқ. Тілі шұрайлы, астарлы еді, мақалдатып сөйлейтін. Білесіз бе, сөз кез келген қарудан да өткір. Сөзбен өлтіріп, сөзбен қайта тірілтуге болады. Тілге қатысты көптеген мақал-мәтел бар. Ал бүгінгі қазақ тілі кедей. Ауызекі тілге айналып кетті. Қазақ тілі өте бай, әмбебап, керемет, мен осы байлықты жоғалтқанымызға өкінемін. Тіліміз бір стендаперлік тілге, блогерлік, теледидарлық тілге айналып келеді.