Бизнес көбіне моральдық ұранға мән бермейді, тек заңмен бекітілген талапқа сүйенеді. Ереже қатайса – ыңғайына жығылып, қатты талап болмаса «артық шығындалуды» құп көрмейді. Бұл – кәсіпкер әрі азаматтық белсенді Жалғас Ертайдың сөзі. Біреулер үшін тіл мәселесі эмоция болса, енді біреулер оны артық әурешілік санайды. Ал кей ортада бұл мәселені қозғамау қалыпты құбылысқа айналған. Qaz365.kz тілшісі осындай қарама-қайшы көзқарастар жайында жеке кәсіпкер, кезінде журналистика саласында еңбек еткен, азаматтық ұстанымы айқын қоғам белсендісі Жалғас Ертаймен сұқбаттасты. Оның сөзінше, мемлекеттік тілдің мәртебесі ең алдымен шешім қабылдайтын жүйенің «ішкі» тіліне байланысты. Өйткені бұл жүйе өзгерсе, нарық та тез бейімделеді.
– Ертай мырза, қазір жеке кәсіпкерсіз, бірақ, білуімше кәсібіңіздің тілге қатысы жоқ.
– Иә, кәсіпкермін. Кәсіпкерлігімнің мемлекеттік тілге тікелей қатысы жоқ. Таза бизнес. Бірақ ертеректе қатысы болды. Шамамен бір жылдай бұрын тіл мәселесіне қатысты бірнеше жоба жасадым.
– Қандай жобалар?
– Мысалы, Choco компаниясымен бірлесіп, олардың интерфейстерін, ішкі алгоритмдерін, жасанды интеллект жүйесін қазақшалауға, дамытуға аздап көмектестік деп айтуға болады. Бірақ ол жоба былтыр, яғни 2024 жылдың соңында аяқталды. Содан бері тілге қатысты жоба жасаған жоқпын.
– Choco компаниясы қазақ тілінде интерфейс жасауға қай кезде кірісті? Бұл әлеуметтік желідегі тіл дауынан кейін басталды ма, әлде бұрыннан қолға алынған ба?
– Нақ осы Choco компаниясының мысалында айтатын болсақ, иә, тіл дауы негізгі фактор болған сияқты. Бизнестерінің бағытын өзгертуді сол оқиғадан кейін қолға алды.
– Бағытын өзгертудің мәні неде? Қазақ тілді аудиториядан түсетін пайдадан айырылмау ма, әлде қазақ аудиториясын елеу ме?
– Компанияның ресми өкілі болмағасын бұл тұрғыда нақты ештеңе айта алмайын. Дегенмен, былтыр бір форумда компания өкілі: «Қосымшаның қазақша интерфейсін жасағаннан кейін қазақша пайдаланушылар саны 13%-ға артты», – деп айтты. Бұл – тіл дауының ықпалы. Демек, мұндай даулар тек имиджге емес, бизнес процестерге де ықпал етеді. Интерфейс қазақша болғаннан кейін қызмет те, кері байланыс та қазақша талап етіле бастайды.
– Демек, тіл дауына дейін оларда «интерфейсті қазақшалайық» деген ой болмаған?
– Иә,жалғыз бұл компанияда емес, жалпы бизнесте ондай ынта болмайды. Неге? Себебі бизнес өкілдері Қазақстан жағдайында заң беретін мүмкіндік пен талапқа сай жұмыс істейді. Менің үнемі мемлекеттік ұстанымды кінәлайтыным да сол. Мемлекет мемлекеттік тілдің қолданыс аясын нақты бекітіп бермеген. Мысалы, «нақты мына қызметте мемлекеттік тілді қолдану міндетті, қолданбасаң, қосымшаң еш жерде жұмыс істемейді» деген қатаң талап жоқ. Егер кәсіпкерлер ол талапқа қарсы шықса, мемлекет біздің елдің азаматтарының мынша пайызы қазақ тілінде сөйлейді, біз олардың заңды құқығын қорғауымыз керек деп айтуы керек.
– Мемлекеттің нақты талап қоймауының себебі неде деп ойлайсыз?
– Өкінішке қарай, мемлекет мұндай жұмыспен айналыспайды. «Тіл туралы 1997 жылғы заң бар, сонымен жұмыс істеп жатырмыз» дейді. Бірақ 1997 жыл мен 2025 жыл екеуі екі түрлі әлем.
– Яғни, заң бар, бірақ оны ешкім қолданбайды. Сол себепті бизнес те талпынбайды дейсіз ғой?..
– Иә, дәл солай. Қазіргі статус-кво бәріне «ыңғайлы». Оны өзгертуге билік те, бизнес те мүдделі емес. Егер осы статус-квоны өзгертсе қазақша білмейтін көп мемлекеттік қызметкер қолайлы аумақтан шығады, жұмысынан айырылады. Бизнеске де тиімсіз, себебі барлығын қазақшаға көшіру, мамандарды оқыту, құжаттарды өзгерту қосымша шығын.
– Сонда мемлекеттік тілдің қолданыс аясының кеңейгені кімге тиімді?
– Әрине, халыққа тиімді. Себебі халықтың басым бөлігі қазақша сөйлейді. 2021 жылғы ұлттық санақта сауалнамаға қатысқан адамдардың 80%-ы «қазақша сөйлеймін» деді. Бұл сол кездегі статистика. Одан бері төрт жыл өтті, талай нәрсе өзгерді.
– Мемлекет жариялаған статистикаға сенесіз бе?
– Мәселе сенуде емес. Мәселе – мемлекеттің сол статистикамен жұмыс істейтінінде. Олар кез келген шешім қабылдағанда осы санақты негізге алады.
– Ал бизнес неге ол статистикамен жұмыс істемейді?
– Себебі бизнес те дәл сіз қойған сұрақты қояды: «Бұл статистика өтірік шығар?» дейді. Бұл – тек бірінші сылтау. Екінші және негізгі себеп – олар қосымша шығын шығарғысы келмейді. Бизнесте кризис болмайынша ешкім артық шығын шығармайды.
Байыппен қарасақ, біздегі қазіргі ситуация қандай?.. Қазір билік нақты ереже орнатқысы келмейді. Егер билік реттеуші (регулятор) ретінде қатал ереже орнатса, бизнес амалсыз бейімделеді. Ал билік ереже бекітпесе, бизнес: «Неге мен артық әрекет жасауым керек?» деп қарап отырады. Ешкім өзгеріс енгізгісі келмейтінінің басты себебі осы. Ал кризис туғанда өзгертуге мәжбүр болады. Бұл өзгеріс «жоғарыдан төменге» емес, «төменнен жоғары қарай» жүріп жатыр. Яғни, халық талап еткенде ғана қозғалыс басталады.
– Тіл заңына қатысты 1997 жылдан 2025 жылға дейін өзгеріс болған жоқ дедіңіз. Шындығында осы уақыт аралығында мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейту жолында еш қадам жасалмады ма?
– Иә, екі түрлі тұжырымдама қабылданды. Біріншісі – Н.Назарбаев кезіндегі, қателеспесем, 2030 жылға дейінгі тұжырымдама. Қазіргі жұмыс істеп жатқан тұжырымдама – Тоқаев кезінде қабылданған 2023–2029 жылдарға арналған құжат.
Бұл тұжырымдамадағы ең негізгі критерий не екенін білесіз бе?.. Мемлекеттік қызметкерлердің мемлекеттік тілді білу көрсеткіші белгілі бір пайызға жетуі керек дейді, сосын мемлекеттік медиа қазақ тіліндегі контент көлемін 55% ға, кейін 60%-ға жеткізу керек дейді. Одан соң контент сапасын арттыру керек деген меже де бар. Сонда мемлекет тіл мәртебесін арттырумен емес, контент өндірумен айналысып отыр ма, деген ой келеді. Бұл тұжырымдамаға қарасақ, мемлекет «біз контент өндірейік, сапасын арттырайық» деп отыр. Ал шын мәнінде контент өндіру – мемлекет емес, контентмейкерлердің, нарықтың міндеті. Мемлекеттің негізгі міндеті – нақты шекара белгілеу.
– Мәселен қандай шекара?
– Мысалы: кафе аштыңыз ба, қазақша қызмет көрсету міндетті деу керек. Көрсетпесең – айыппұл. Дәл осылай нақты талап болуы керек. Мәселен, қазір біз қонақүйдің мейрамханасындамыз. Қолымыздағы мәзір орысша. Қазақшасы жоқ. Егер әкімшіні шақырып сұрасақ, қазақша нұсқа да жоқ болуы мүмкін… Шақырып сұрап көрсек, экспериментке қарсы емессіз бе?..
– Қарсы емеспін
– Ал мемлекет неге контент сапасымен айналысады? Бәлкім қазақша контент сапасы нашар болғандықтан шығар?
– Жоқ. Мемлекет контент сапасын емес, заңды реттеу керек. Мемлекет дегеннің өзін біз дұрыс түсінуіміз керек: «Мемлекет» деген – бюрократиялық аппарат. Нақты шешім қабылдайтын адамдар. Қазақстанда шешім қабылдайтын бюрократтардың саны орталық аппарат, өңірлік басшылық, барлығын қосқанда шамамен 2–5 мың адам ғана.
– Сонда сіздің ойыңызша, қазақ тілінің қазіргі жағдайы Қазақстанның бюракратиялық аппаратындағы 2–5 мың адамның қолында ма?
– Иә. Заңдық тұрғыдан қарасақ, бәрі сол бюрократиялық аппараттың қолында деп ойлаймын. Оның «ұзын қолы» Ақордадан бастап, төменге дейін созылады.
Мен өткенде Facebook-та Мемлекеттік кеңесші Ерлан Қаринді тегтеп пост жаздым. Ол елдегі бесінші тұлға. Ол кісіге «Қол астыңыздағы адамдар қол қоятын құжаттар (айлық бекіту, келісімшарт, күнделікті қағаздар) қай тілде дайындалады?», – деп сұрақ қойғанмын.
Осы кезде мейрамхананың әкімшісі келді.
Жалғас Ертай: Сіз осында әкімшісіз ғой, иә. Мәзірде неге барлығы орысша жазылған? Қазақстанда тұтынушы құқығы туралы, жарнама туралы және көрнекі ақпарат туралы негізгі үш заң бар. Үшеуі де: ақпарат алдымен мемлекеттік тілде, содан кейін ғана өзге тілдерде жазылуы керек дейді...
Мейрамхана әкімшісі:
– Оныңыз дұрыс. Біз алдымен орысша жазып, кейін қазақшаға ауыстырдық. Мен басшылыққа сіздің айтқаныңызды айтайын.
Жалғас Ертай: Жоқ, сіз оны мен үшін жасап тұрған жоқсыз. Бұл – заң талабы. Алдымен мемлекеттік тілде жазылуы керек. Сіздер заң бұзып тұрсыздар. Мен мәзірді фотоға түсіріп алдым, «Е Өтініш» арқылы қала әкімдігіне арыз жолдаймын.
Егер Мемлекеттік кеңесші «Бізде барлық іс-қағаз мемлекеттік тілде жүргізіледі» десе, қазақша құжаттарды көрсетсін. Егер көрсетсе, мен де «Жарайды, бәрі дұрыс екен» дер едім.
Ерлан Қарин, қателеспесем, 2019–2021 жылдары «Азаттыққа» берген, Нартай Аралбайұлымен өткізген сұхбаттарында «Қазақ тіліне сұраныс артса, біз мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейтеміз» дейді. Ал шын мәнінде мемлекет сұранысқа қарай жұмыс істеуші емес қой, ол ереже орнатушы, сол арқылы реттеуші болуы керек. Нақты талап қоюы керек.
Қазір бізде бәрі керісінше. Қазақ тілі аударма тіл ретінде немесе сұрау салынса ғана қолданылатын қосымша тіл ретінде ғана өмір сүріп тұр. Мемлекеттік қызметкерлердің барлығы мұны біледі, бірақ мойындамайды. Өйткені олар өздеріне пана болатын мүмкіндікті жақсы пайдаланып әбден әдеттенген. Ол – «Орыс тілі, яғни ресми тіл мемлекеттік тілмен тең қолданылады» деген норма. Бұл байыппен қарағанда материалдық емес, қарақшылық. Мемлекет өзі заң шығарады да, өзі айналып өтеді, оны қарақшылық демей не деп атаймыз?
– Бұдан бірнеше уақыт бұрын қазақ тілінде қызмет алуды талап ететіндерге қоғам құрметпен қарайтын еді. Қазір, керісінше, қырын қарайтын әдет қалыптасып жатқандай ма?
– Менің ойымша, қазақ тілінде қызмет көрсетуді талап еткен адамдарға деген теріс пікір үнемі болды, әлі де бар. Себебі сан жылдар бойы орнығып алған статус-квоны шайқалтып, жаңа кеңістік қалыптастырғысы келген топ, әрқашан сол статус квоны сақтап қалғысы келген топтың қарсылығына, кемсітуіне ұшырайды. Яғни, қазақ тілінің қолданыс аясын кеңіткісі келген адам, кеңіткісі келмеген адамның кемсітуіне үнемі ұшырайды. Ол кемсіту және әртүрлі формада болады. Біреуі оны сауатсыздар, біреуі білімсіздер, біреуі жабайылар, біреуі оппозиционер, біреуі заңды білмейтін адам деп кемсітеді. Сол себепті бұл қоғамда бұрыннан бар қарсылық, жаңа емес.
– Осы ретте «Қазақша сөйле» т.б. түрлі акциялар жүріп жатқанын байқаймыз. Олар қазақ тілінде сөйлейтін адамдары көбейтуге ықпал ете алады деп ойлайсыз ба?
– Шын мәнінде, бұл – акция емес, реакция. Яғни, бұрын болған, болып келе жатқан тарихи, әлеуметтік процестерге жауап ретінде пайда болған реакция сияқты елестейді. Негізінде Қазақстан халқы түгел, яғни 100% қазақша сөйлеуі міндетті емес. Әлемде халқының бәрі бір тілде сөйлейтін ел жоқтың қасы. АҚШ, Германия сияқты алпауыт елдердің өзінде де халықтың 100 пайызы бір тілде сөйлейді деген статистика жоқ. Мысалы, соңғы мәлімет бойынша Германия халқының 19-20%-ы үйінде неміс тілінде сөйлемейді екен. Мұндай мысалдар көп.
Сондықтан да біздегі жағдай мемлекеттік тілдің мәртебесін заң жүзінде нақты бекітуге және оның қолданыс аясын дәл белгілеуге кедергі емес деп есептеймін. Ал біздің билік, керісінше, «Алдымен халықтың бәрін қазақша сөйлетіп алайық, содан кейін барып мемлекеттік тілдің мәртебесін күшейтеміз», – дейді. Бірақ әлемдік тәжірибе көрсетіп тұрғандай, ешбір елде 100% бір тілде сөйлеу талабы жоқ және ол қалыпты нәрсе. Міндетті бір нәрсе: мемлекет өз позициясын анық көрсетуі керек. Конституцияда мемлекеттік тіл бекітілген бе? Бекітілген! Заңдар, тұжырымдамалар бар ма? Бар! Ендеше осы заңдарға сүйеніп, мемлекеттік тілдің қай жерде, қалай қолданылатынын, кім қандай деңгейде білуі міндетті екенін нақтылап, жүйелі түрде бекіту керек.
– Халық үнін тыңдауға не кедергі?
– Тыңдамайды деуге болмас, мұнда біздің билік екіжүзділік танытып тұрғандай әсер береді… Одан бөлек тағы бір манипулятивті narrative бар: «қазақша сөйле» деген талаптың артында «басқа тілдерді ұмыт», «басқа тілде сөйлеме» деген мағына жатыр деген жалған диллеманы ұсынады. Мысалы, қоғамда біреуден «неге қазақша сөйлемейсің?» деп сұрасаң, қарсы аргумент ретінде «бірнеше тіл білу керек» деген жауап аласың. Бұл өте әлсіз аргумент. Әсіресе президент Қ.Тоқаев пен біздегі бюрократиялық аппараттың орыс тілінің қолданыс аясын сақтап қалуға барынша тырысып жүргенін ескерсек, бұл аргумент тіпті қисынсыз.
– Сонда басты мақсат не болуы керек?
– Басты мақсат – бүкіл халықты 100% қазақша сөйлету емес. Басты мақсат – мемлекеттік бюрократиялық аппаратты қазақша сөйлету. Егер мемлекеттік аппарат қазақша сөйлеуге көшсе, бизнес те автоматты түрде қазақшаға бейімделеді. Себебі біздегі мемлекеттік капитализмнің табиғаты сондай: бизнестің басым бөлігі мемлекетпен тікелей байланыста. Ал мемлекет мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейтіп, талап қоя бастаса, бизнес те, қоғам да сол бағытқа оп-оңай бейімделеді.
Егер қазіргі билік радикалды қадамдардан – мысалы, Конституциядан орыс тілін алып тастау немесе мемлекеттік тіл туралы қатаң заң қабылдау сияқты шешімдерден – сыртқы қысымнан қорқып бас тартса, онда мәселені мүлде басқа қырынан қарау керек деп ойлаймын.
Мемлекеттік тілдің мәртебесін арттыруға қолданыстағы заңнаманың толық мүмкіндік бар. Ешкім оған кедергі келтіре алмайды. Мұндай қадамға ниет болса, қазіргі құқықтық база да жеткілікті, сыртқы қысым да, ішкі қарсылық та шынайы тосқауыл бола алмайды. Алайда, менің ойымша, бюрократиялық аппараттың өзі ондай өзгерістің болғанын қаламайды. Яғни, мәселе сыртқы қысымда емес, біздің ішкі мемлекеттік аппараттың өзінде. Олар мемлекеттік тілдің нақты күшеюін, оның әкімшілік деңгейде талап етілуін қаламайтындай әсер береді. Бұл біздегі ең үлкен кедергі.
– Мемлекеттік емес БАҚ-тардың арасында қазақ тіліндегі ақпаратты аударма деңгейінде, тек заңға қарсы келмес үшін ғана таратып отырғандары бар. Олардың мұндай әрекетін қалай түсінесіз?
– Өйткені олардың негізгі оқырманы билік. Олар қазақ тіліндегі ақпаратты престиж үшін, сөзге қалмас үшін ғана таратады.
– Мұның оқырманның аз, көптігіне қатысы жоқ деп ойлайсыз ба?
– Оқырман көп болса сайттар көп ақша табады деген иллюзия. Бұл, әрине, менің жеке ойым. Ондай ойға оқырман саны аз, бірақ миллиондаған теңге табатын медиалар бар екенін білген соң келдім. Билікпен қарым-қатынасы жақсы, сол арқылы жақсы медиа жасап отырғандай болады, бірақ қаралымы төмен.
Біздің билікте отырғандар қазақ тілінде сөйлейтін адам қанша көбейсе де, оған деген сұраныс қанша артса да, оларды белгілі бір шеңберден асырмауға тырысады. Бұл схема медиадан да ұзамаған деуге болады. Біздегі билік, бизнес, медиа құрылымдардың барлығында орысша тәрбиеленген, орысша ойлайтын, медиаконтентті тек қана орысша тұтынатын адамдар отыр. Ал олардың шешім қабылдау құзіреті бүкіл қоғамға тікелей әсер етеді.
– Ауладағы қазақ балаларының орысша сөйлейтіні, оларға ата-анасы қазақша сөйлеңдер деп айтатыны қалыпты құбылыс секілді. Мұның себебі неде?
– Мысалы, Ұзынағашта тұратын бір кісі Алматыға жұмыс істеуге келеді делік. Ол әрең дегенде бір жерге жұмысқа орналасады. Жұмысқа тұрған кезде оның қолына қандай құжат береді? Еңбек шартын береді. Ол қай тілде болады? Орыс тілінде. Дәл солай кез келген құжат орыс тілінде болады. Оның барлығын көрген кісі не істейді? Үйіне барады да баласына «Орысша үйрен. Орысша білу керек» дейді. Иә. Бұл – совет заманынан қалған дәстүр. Ең жаманы әлі күнге дейін жалғасып келеді. Қалаға көшіп келген ата-ана да, оған қараған бала да осы көзқарастың құрбаны. Оған жол беріп отырған кім? Билік! Сол мекемедегі немқұрайлы басшы. Неге? Өйткені басшы еңбек шартын қазақша беруге күш салмады яки құлықсыз.
Біздің қоғамда ресми тілді мүлде түсінбейтін білмейтін адамдар бар, олар бағана айтқан құжаттардың орыс тілінде жүргенін көріп, баласына орысша үйретеді. Сөйтіп бірнеше ұрпақ жүйенің құрбаны болады. Демек, сіздің сұрағыңыздың жауабы біздің қазіргі қоғамда кез келген адам, түрлі дәрежеде міндетті түрде орыс тілінің қысымын сезінеді дегенге келіп тіреледі.
– Ал осы жағдайдан шығу үшін, қазақ тілінің қолданыс аясының кеңеуі үшін қоғам қандай идеяға бірігуі керек? Бізді дүр сілкіндіретін қандай идея?
– Менің ойымша, ол – тіл. Тек қазақ тілі. Неге? Себебі біз ұлт ретінде талай құндылықтарымыздан айырылдық: салттан, тарихтан, санадан. Бірақ бір нәрсе қалды – ол тіл. Мемлекеттік тіл – біздің соңғы байланысымыз. Тіл арқылы біз өз тарихымызбен, өз мәдениетімізбен, ұлттық сана-сезім, болмыс, түп-тамырымызбен байланысамыз. Қазақ тілін білмеген адамның өзін қазақпын деп сезіну ықтималдығы өте төмен. Яғни, менің ойымша идея тіл төңірегінде болуы керек. Әрі ол идеяны бастайтын, жүргізетін ат төбеліндей аз патриот емес, мемлекет болуы керек. Мемлекет «әр адам өзі қалаған тілде сөйлеуі керек» деп айтпауы керек.
Президент Қ.Тоқаев: «Ешкім ешкімді мына тілде сөйле деп міндеттей алмайды» деп жиі айтады. Иә, бұл дұрыс идея. Ешкім ешкімге қысым жасауға болмайды. Бірақ сол уақытта тазалықшы апай, күзетші ағай т.б. адамдар орысша құжатқа қол қояды. Кадр бөлімінде орыс апаймен орысша сөйлесуге мәжбүр. Таксиге отырса, қазақша сөйлесе: «Түсінбеймін, орысша айтыңызшы» дейді. Сонда мемлекет өз халқының, өз сайлаушысының. қазақша сөйлейтін ядролық аудиториясының құқығын қорғамай отыр.
– Сіздіңше ондай уақыт қашан келеді сонда? Құқық қашан қорғалады?
– Меніңше, уақыт келді. Бірақ билік әлі «ерте», «өзімен өзі шешіледі» деп ойлайды.
– Бұл жерде қандай да бір сыртқы фактор бар ма?
– Ресей факторын айтасыз, ғой. Менің ойымша мұнда Ресей факторы екінші кезектегі мәселе. Бірінші кезекте – ішкі мемлекеттік бюракратияның қарсылығы деп айтар едім. Егер ертең бюрократия «қазақ тіліне толық көшеміз» десе, Кремль оған ештеңе дей алмайды. Путин де араласа алмайды. Бірақ өзіміздің аппарат дайын емес. Себебі олар советтен қалған жүйенің мұрагері.
– Тіл мәселесі ушығып кетсе біз Украинаның кебін киеміз деген қорқыныш бар секілді. Дәл сол қорқыныш тіл төңірегіндегі сұранысты тежеп отыр деп ойламайсыз ба?
– Иә, ондай қорқыныштың бар екені рас. Бірақ ол екінші кезектегі мәселе деп санаймын. Өйткені, әр мекеменің ішкі құжаты орысша болсын деп көрші елдің президенті жіберіп отырған жоқ қой?!. Сондықтан бұл екінші кезектегі мәселе. Бірінші кезектегі мәселе – өзіміздің бюрократиялық аппарат.
Мен не үшін мемлекеттік аппаратты, билікті кінәлай беремін? Себебі біздің мемлекеттік аппараттың дәл қазіргі заңнамалық базаны пайдалана отырып, ештеңе өзгертпестен, ешкімнің көңіліне тиместен жағдайды өзгертуге толық мүмкіндігі бар. Бірақ олар өзгертпейді.
Мысалы, шартты түрде бюджеттік және мемлекеттік органдардағы компьютерлерді инвентаризация жасап, барлығының интерфейсін мемлекеттік тілге көшіріп жіберсе. Сосын бізде барлығы Microsoft болғасын, Microsoft-қа: «Біздің осынша компьютеріміз бар, барлығын мемлекеттік тілге көшіріп, қазақшасының, интерфейсінің сапасын арттыр» деп талап қоясың. Олар сол заматта қазақша интерфейстің сапасын жақсартып береді. Себебі дәл осындай жайт Эстония, Латвия, Литва, Финляндияда да болған. Ал ол жақтың халқы біз сияқты 20 000 000 емес, ол жақтың халқы 2 000 000, 3 000 000. Бірақ олар өздерін қорғайды. Эстон тілі Microsoft-тың негізгі «language» тізімінде бар, 2 000 000-ақ адам сөйлейді эстон тілінде. Ал 15 000 000 адам сөйлейтін қазақ тілінде жоқ. Қазақша бар, бірақ ол негізгі тіл емес, ол қосымша тілдік бірдеңе.
Мысалы, 2022 әлде 2023 жылы Netflix Қазақстан нарығына кірді. Сол кезде Қазақстан «Netflix-ке қазақша субтитр қос, сосын ғана кіресің біздің нарыққа» деп айтуына, сондай талап қоюына болар еді. Қойған жоқ.
Сонда Netflix «Демек, мыналарда институционалды талап бар, мемлекеттік деңгейде тілін қолдап жатыр. Демек, аудиториясын зерттеу керек» дер еді. Сөйтіп өздері іске кірісер еді.
Қазақ тілінің проблемасы контентте емес, контент өндіріледі, өндіріліп те жатыр. Мемлекет қатыссын, қатыспасын 15 000 000 адам сөйлейтін тіл ешқашан контенттен кенде болмайды. Ал мемлекет институционалды талаптармен айналысып, тілдің институционалды деңгейде дамуын қамтамасыз ету керек.
– Сұхбат бергеніңізге рақмет!