Қаржыгердің айтуынша, зейнетақы ағындарын әкімшілендіру тиімсіз
Сарапшылар жүйенің жаңғыртудан бөлек, іргелі негіздерді толық қайта қаралуы керектігін айтады, деп хабарлайды Qaz365.kz тілшісі forbes.kz-ке сілтеме жасап.
Қаржыгерлердің ұсынысы
«Самрұк-Қазына» қорының тәуелсіз директоры Болат Жәмішев мамырда Қазақстан қаржыгерлері қауымдастығының (ҚҚҚ) 25 жылдығына арналған форумда сөйлеген сөзінде елге белгілі қаржыгерлер отандық зейнетақы жүйесін дамыту жөнінде Президентке хат жазғанын айтқан еді. Ол қаржыгерлер тобында Жәмішевтің өзімен бірге Елена Бахмутова, Қадыржан Дамитов, Ораз Жандосов, Жанат Құрманов, Григорий Марченко бар. Спикер хаттың мән-жайын егжей-тегжейлі ашып айтаса да, БЖЗҚ "олардың өзектілігін, іске асырылуын және тиімділігін түсіну" үшін ұсыныстарды цифрландыруға көмектескенін атап өтті.
Десе де, айтылған сөзге үңіліп қарасақ, ұсынылған өзгерістердің бағыт-бағдары не жайлы екенін аңғаруға болады. Жәмішев Еңбек министрлігі жұмыс берушінің міндетті зейнетақы жарналарының 5%-ы мәселесін (оларды жұмыс берушінің өз қаражатынан 2024 жылғы қаңтардан бастап 1,5% мөлшерінде, 2028 жылға қарай кезең-кезеңімен 5% дейін ұлғайту көзделген) жеке сақтандыру жүйесін құрумен байланыстыратынын атап өтті. Ол зейнетақы ағындарын әкімшілендіру тиімсіз деп есептейді.
– Егер біз шағын кәсіпкерлер бес жыл ішінде төлеген бірыңғай әлеуметтік төлемді (БЖТ) қарастырар болсақ, онда олардың едәуір бөлігі жинақтаушы зейнетақы жүйесіне (ЖЗҚ) өтірік қатысатынын көрсеткісі келді. Егер аударылған сомалар болашақ зейнетақы қорын құрмаса, көзбояушылыққа барудың не қажеті бар еді, - дейді Жәмішев.
Жәмішевтің пайымы
Мұның алдында 2023 жылдың қазан айында берген сұхбатында Жәмішев зейнетақы жүйесі тек бір мақсатқа – азаматтар түбінде қандай төлемдер алатынына назар аударуы керектігін айтқан. Тек соған сүйене отырып, инновациялар ұсынып, жүзеге асыруға шақырған. Оның айтуынша, мысалы жеке зейнетақы жинаушы қызметі бір түнде жойылған кезде ситуациялық шешімдер өткен уақытқа айналуы керек болған.
– Жүйе өзінің негізгі мақсатына – барабар зейнетақы төлеу қабілетіне жауап беріп, тұрақты әрі икемді болуы тиіс. Реформалар шексіз жүріп жатқанымен, бізде бұл бөлігі ылғи шетте қалады, – деді Жәмішев. 2023 жылдың қазан айында да, 2024 жылдың мамырында да Жәмішев қолда бар әлеуетті тиімдірек іске асыруды талап еткен. Бір жыл бұрын ол зейнетақы жүйесінің статистикалық базасын кәсіби пайдалану жөнінде де айтты: "сандармен жұмыс істеу үшін нақты есептеулер мен статистика болуы керек". Сонымен, оның айтуынша, зейнетақы аннуитеттеріне байланысты төлемдердің мөлшерін анықтау үшін ескерілетін өмір жасы тым жоғары. Сондықтан, өзекті есептелген өмір сүру жасынан физикалық тұрғыдан аман қалған және жинақтарын жұмсаған БЖЗҚ салымшысы ертерек қайтыс болған салымшылардың ақшасын алады.
Жәмішевтің пікірінше, мұндай асыра сілтеу "жүйені бұрмалап", қате шешімдерге апарып соғады. Сондықтан "жүйені үнемі бұзбай, зейнетақы алушылардың мүддесі үшін пысықтап, тегістеу керек". Мамыр айында Жәмішев зейнетақы активтерінің инвестициялық стратегиясын жоғары табыстылықтың пайдасына қайта қарау қажеттігі жөнінде тағы айтты. Мемлекеттік бағалы қағаздарға (МБҚ) салынған зейнетақы жинақтарының шамамен 50% төмен табыс әкеледі. Корпоративтік секторға инвестициялар жеткіліксіз. Мысалы, Чилиде активтердің 15% екінші деңгейлі банктердің (ЕДБ) депозиттерінде. Қазақстанда бұл көрсеткіш 1 % - ға тең.
– Зейнетақы жүйесінің қорландыру көзі ретіндегі ықпалына келер болсақ, бұл банктерге емес, экономикаға қажет. Егер сіз заңды тұлғалардың несиелік портфелі ЖІӨ-нің тек 21%. құрайтынына көп көңіл бөлсеңіз, онда бұл қазірдің өзінде шырқау шегі екені ескеру керек. Квазимемлекеттік сектордың өзектілігі өскенде классикалық қаржы жүйесінің рөлі төмендейді: заңды тұлғаларды кредиттеу көлемінің 41%-ын мемлекеттің субсидияланған қарыздары құрайды. Бұл ретте мұндай кредиттеудің тиімділігі туралы мәселе туындайды. Салықтар бойынша былтырғы бюджет те, биылғы бюджет те орындалмады, – деп атап өтті спикер.
Енді не істеу керек
Жәмішевтің айтқанын қорытындылай келе, зейнетақы жүйесінің проблемалары зейнетақы жарналарының жеткіліксіз көлемінде емес, Қазақстандағы жалпы жағдайдың өзгеруінде екенін атап өтуге болады. Бүкіл әлемдегідей Қазақстан да өмір сүру сапасын арттыру және халықтың табиғи өсу қарқынын төмендету есебінен қарт адамдар үлесінің арту үрдісінен айналып өтпейді. БЖЗҚ жариялаған 2022 жылғы есеп 2050 жылға қарай қартаю процестері еңбекке қабілетті жастағы адамдардың (25 жастан 64 жасқа дейін) зейнеткерлерге (65+) қатынасын 2 ес төмендетеді деп болжайды. Бір зейнеткерге тек 3,91 қызметкер келеді, бұл әлеуметтік және зейнетақымен қамсыздандыру бөлігінде еңбекке қабілетті халыққа және бюджетке жүктемені арттырады.
2024 жылдан бастап жұмыс берушілердің қызметкер үшін міндетті төлемдерін енгізу арқылы зейнетақы жүйесінің жаңартылған үшінші деңгейі құрыла бастады. Қаржы министрлігі бұл шара зейнетақысы үш компоненттен құралатын қазақстандықтардың жас буынын қолдауға бағытталғанын атап өтеді: мемлекеттен базалық зейнетақы, жинақтаушы зейнетақы (БЖЗҚ-ға өз аударымдары есебінен) және шартты жинақтаушы зейнетақы (жұмыс берушілердің жарналары есебінен). Бұл ретте жұмыс берушілердің жарналары қызметкерлердің жеке шоттарына емес, БЖЗҚ-дағы жиынтық шотқа түседі. Бұл ақша атаулы емес, сондықтан міндетті жинақтардан айырмашылығы мұрагерлік құқығынан айырылады.
Қаржыгерлер тобының тағы нақты қандай ұсыныстары бары әлі толық жарияланған жоқ. Мұны біз алдағы уақытта толық естіп білетін болармыз. Бәлкім, ұсыныс қолдау таппаса, хат тек хат жүзінде қалуы да бек мүмкін. Бірақ қаржыгерлердің зейнетақы жүйесін реформалау жөніндегі ұсыныстары қолдау тапса, бұл да қоғамда көп талқыланатын тақырыпқа айналады. Өйткені елде зейнетақы жүйесі елде бірде-бір адамды айналып өтпейді.