«Қазақстандағы бірлік моделі – төзімділік пен өзара құрметке негізделген»
Тәуелсіздік таңы атқаннан-ақ Қазақстан демократиялық даму жолын таңдағаны мәлім. Демократияның бір институттары ретінде көрініс тапқан қоғамдық бірлестіктердің, саяси партиялардың және басқа да ұйымдардың құқықтары заң жүзінде Конституцияда да бекітілді. Қазіргі күні олардың Қазақстандағы жалпыұлттық бірліктің қазақстандық моделін қалыптастырудағы үлес-салмағы зор. Бүгінде елімізде мыңдаған үкіметтік емес ұйымдар жұмыс істейді. Олар білім беру мен ғылым, әлеуметтік қорғау, жастар саясаты, экология, мәдениет пен спорт, адам құқықтарын қорғау салаларында белсенділік танытып отыр.
Қазақстанда қоғамдық келісімді нығайтуда негізгі институттар қатарында үкіметтік емес ұйымдармен қатар, кәсіподақтар, қоғамдық кеңестер, қайырымдылық қорлары, жастар қозғалыстары, бұқаралық ақпарат құралдары бар. Оның әрқайсысы бұқара мен билік арасында ашық диалог орнатып келеді.
Осы орайда Qaz365.kz тілшісі Қарағанды облысындағы «Азаматтық бастамалар орталығы» қоғамдық бірлестік төрағасының орынбасары Мадина Салпеновамен сұхбат құрды.
– «Қазақстандағы жалпыұлттық бірліктің қазақстандық моделі» көптеген елдер сарапшыларының назарын аударатыны жасырын емес. Аталған модельдің кілті неде?
– Тарих пен тағдырдың жазуымен Қазақстанға жер ауып келген көптеген ұлт өкілдерін өңменінен итермей, өзегіне тартып, бауырына басқан еліміз кеңдігі мен бауырмалдығы арқылы талай ұлтты өгейсітпеді. Олармен бүтінді бөліп, жартыны жара жеген ата-бабамыз сол уақытта-ақ бірлік пен татулықтың дәнін сеуіп кеткен екен. Соның жарқын дәлелі – бұл күні жүзден астам ұлт пен ұлыс қазақ жерінде тұрақтылық пен бірліктің туын берік ұстап келеді.
Қазақстандық модель этностардың қоғамдық ұйымдары, этномәдени бірлестіктер мен мемлекет тұлғасындағы азаматтық қоғам институттарының сындарлы шығармашылық өзара іс-қимылы негізінде дамып отыр. Барлық этникалық топтар өте жоғары азаматтық-құқықтық және қоғамдық мәртебеге ие. Олардың өкілдері – Қазақстанның біртұтас халқының толық құқыққа ие азаматтары.
Қоғамда тұрақтылықты сақтау – Қазақстанның ішкі саясатының негізгі бағыттарының бірі. Ұзақ уақыт бойы елде халықтар арасындағы өзара қарым-қатынастың ерекше дәстүрі қалыптасты. «Этносаралық және конфессияаралық келісімнің қазақстандық моделінің» негізі – қазақтар барлық этникалық диаспораларға, бір-біріне құрмет.
Қазақстандықтарды этникалық тиесілілік белгісімен емес, жалпы азаматтық бірегейлік негізінде шоғырландыру қажеттігі туралы идеяның маңызы зор.
– Бұл модельдің қалыптасуына жоғарыда атап өткеніңіздей тарихи және әлеуметтік факторлар ықпал еткені де анық...
– Әрине, ең алдымен, бұл Қазақстанның 30-50-шы жылдары жер аударылған жүздеген халық үшін екінші Отанға айналуымен байланысты. Қазақстан тарихының қайғылы беттерінің бірі – бұрынғы Кеңес Одағының барлық өңірлерінен дерлік оның аумағына халықтарды депортациялау (халықтарды күштеп көшіру). Қазақстан өзінің тұрғылықты тұрғындарының еркінен тыс сталиндік халық түрмесіне айналды. Осы процесстің нәтижесінде полиэтникалық құрылымға айналған Қазақстанда 100-ден астам этникалық топ бар. Қазақтар жүздеген мың отбасын жылы қабылдады. Қазақтардың бұл мейірімділігін депортацияланғандардың ұрпақтары әлі де есте сақтайды. Сонымен қатар, бірліктің қазақстандық моделінің қалыптасуына халқымыздың төзімділігі мен ізгілігі ықпал етті.
Өз тәжірибемнен мысал келтіргім келеді, Бұқар жырау ауданындағы (бұрын ол Ульянов ауданы деп аталатын) ауылда дүниеге келдім. Біздің ауылда түрлі ұлт өкілдері өмір сүрді. Біз бала кезімізден барлық этностардың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын сіңірдік: Пасханы, Рождество мейрамын бірге тойладық, неміс көршілеріміз қазақ тағамдарын өте жақсы әзірледі, шелпек пен бауырсақ пісірді. Біз бір тату отбасында тұрдық, ұлттарға бөлінбедік. Біз әлі күнге дейін тарихи отанына кеткендермен араласып тұрамыз.
– Қазақстан халқы Ассамблеясының қоғамдық келісім мен бірлікті нығайтудағы рөлі туралы пікіріңіз...
– Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі қоғамдағы келісім мен ұлттық бірлікті сақтауда, халықтар арасындағы достықты нығайтуда өте орасан. Ассамблея ұлтаралық келісім мен бірлікті нығайту бойынша үлкен жұмыс атқаруда. Қазақстанда тұратын әрбір этнос дауыс беруге құқылы, өз мерекелерін, дәстүрлерін өткізуге, өз ана тілін үйренуге құқылы. Ассамблея аясында өткізілетін барлық іс-шаралар біздің қоғам үшін өте маңызды және қажет.
Қазақстандық модельдің ерекшелігі қазақ этносының шоғырландырушы рөлінің бірегей үйлесімі, мемлекеттің белсенді қолдауымен мәдениеттер мен тілдердің төзімділігі мен алуан түрлілігінің жоғары дәрежесі болып табылады. Бұл – халықтың көпұлтты құрамының, бай табиғи ресурстардың және зайырлы, демократиялық мемлекет құруға ұмтылыстың ықпалымен қалыптасқан этносаралық келісім моделі.
Бүгінгі таңда Қазақстан тұрақты мемлекет. Ұлтаралық қатынастардың оң дамуының бір себебі, Қазақстан – құқықтық мемлекет. Республика аумағында тұратын барлық ұлысқа ұлтына, дiнiне, саяси көзқарасына қарамастан тең құқықтар мен бостандықтар берiлген. Қазақстанның әрбір азаматына мәдени және рухани даму құқығы, ана тілін меңгеру және түсіндіру құқығы, ұлттық мұраны, дәстүрлер мен рухани бағдарларды сақтау және көбейту ережесі қамтамасыз етілген.
Бірлігіміздің, тұтастығымыздың, рухымыздың беріктігінің, бірлескен еңбегіміздің арқасында біз егемендікке, қауіпсіздікке, экономикалық дамуға, азаматтық келісімге қол жеткіздік.
Қазақстан – бүгінде басқа этностардың өмір сүруі үшін ең қауіпсіз елдердің бірі. Сондай-ақ тәуелсіздік жылдарында біздің елімізде ұлтаралық негізде бірде-бір елеулі жанжал орын алған жоқ. Баршамыз достық пен келісімде өмір сүріп жатырмыз. Келісім мен тұрақтылық – бұл бүкіл қоғамның дамуының, оның экономикалық өсуінің негізі.
Қоғамда ұлтаралық келісімге ықпал ететін басты сын-қатерлер де жоқ емес. Бірінші кезекте, біз қазір көрші елдерде ұлттық негіздегі қақтығыстар туындап жатқан қиын кезеңдеміз. Екіншіден, Қазақстандағы тұрақсыздыққа мүдделі топтар болуы мүмкін. Көршілес мемлекеттердегі түрлі блогерлер мен танымал тұлғалар тарапынан осындай арандатушылықтарды кездестіріп те қоямыз.
Мұны біздің қазақстандық «псевдоблогерлер» қолдайды. Олар өздерінің мыңдаған жазылушы аудиториясын пайдалана отырып, жағдайды шиеленістіруге ұмтылатыны да жоқ емес. Мейлінше қақтығысқа апаруға тырысады. Меніңше, мұндай сырттан арандатуға жол бермеу керек. Ұлтаралық қатынастарға байланысты мәселелерде абай болған жөн.
– Жаһандану дәуірінде ұлттық бірлікті сақтау үшін қандай шаралар қажет?
– Жаһандану жағдайында ұлттық бірлікті сақтау үшін ұлттық мәдениет пен құндылықтарды нығайту, жалпы тарихи және адамгершілік бағдарлар негізінде жалпы азаматтық бірегейлікті дамыту, білім беру мен БАҚ арқылы дәстүрлер мен ұлттық бірегейлікті қолдау, сондай-ақ жаһандық процестерді теңестіру және ұлттық мүдделерді қорғау үшін мемлекеттік реттеу қажет.
Қоғамдық институттар мен БАҚ арқылы дәстүрлі моральдық қағидаттардың бұлдырауына қарсы іс-қимыл жасау, жаһандық процестердің ұлттық бірегейлік пен экономикаға әсерін ескеретін стратегияларды әзірлеу керек. Мысалы, ұлттық нарықтарды немесе стандарттарды қорғау және әлемдік кеңістікте ұлттық мүдделер, мәдени құндылықтарды ілгерілету үшін халықаралық ұйымдар мен диалогтарға қатысу керек.
Ақпараттық кеңістік пен медиа қоғамдық келісімге қарама-қайшы әсер етеді: бір жағынан, олар ақпарат тарату мен жұмылдыруға ықпал етеді. Екінші жағынан, дезинформацияның таралуына, эхо-камералардың қалыптасуына және жекелеген субъектілердің қоғамдық пікірді қалыптастыруға ықпалына байланысты поляризацияны күшейтуі мүмкін.
Медиа және әлеуметтік желілер жеке тұлғалар мен топтарға кең аудиторияны қамтуға, қоғамдық үнқатысуға ықпал етуге мүмкіндік бере отырып, азаматтық жұмылдыруға, ұйымдастыруға тұғырнама ретінде қызмет ете алады.
Үшінші жағынан, әлеуметтік желілер жалған ақпаратты, сыбыстарды және насихатты тез тарату үшін пайдаланылуы мүмкін. Бұл институттарға деген сенімге нұқсан келтіреді. Қоғамдық тұрақсыздыққа ықпал етеді. Осыған байланысты тексерілмеген ақпаратты таратқаны үшін құқықтық жауапкершілік шараларын қабылдау, ұлтаралық араздықты қоздыру фактілерінің жолын кесу, әлеуметтік желілерде қоғамда араздық пен араздықты бастан кешкендерге жауапкершілік жүктеу – міндет.
– Ел ертеңі – жастардың ұлтаралық келісім мен жалпыұлттық бірлікті нығайтудағы орны қандай?
– Жастар келісімді нығайтуда маңызды орын алады, өйткені олар – біздің қоғамымыздың болашағы. Бүгінде жастар сәл басқаша, олардың өмірге, заманауи үдерістерге көзқарасы басқаша. Олар икемді, заманауи технологияларға оңай бейімделеді.
Менің ойымша, қазір жастар саяси процестерге аса қызығушылық танытпайды, олардың мақсаттары басқа. Бірақ біз жастардың әлеуметтік желілер арқылы теріс үдерістерге тартылуы, оларды түрлі жанжалдарда пайдалануы мүмкін екенін түсінуіміз керек. Сондықтан жастарға бірлесе бағдарлануға және басқалардың ойындарында қуыршақ болмауға көмектесу маңызды.
Ең бастысы, оларға адамгершілік құндылықтарды, басқа ұлттарға, олардың дәстүрлеріне, тіліне құрметпен қарауды үйрету керек. Тәрбие әрқашан отбасында басталады: өмірдің алғашқы сабақтарын, басқалармен қарым-қатынасты олар отбасында алады. Ата-аналар бір ұлтты екіншісінен жоғары қоймай, басқа адамдарға құрмет көрсетуі зор мәнге ие.
Біз жастарға елімізде бірлікті, бейбітшілік пен келісімді сақтаудың қаншалықты маңызды екенін көрсетуге тиіспіз.
– Қоғамдық келісімді одан әрі дамыту үшін қандай жаңа тетіктер енгізу қажет дер едіңіз...
– Біз тарихтың өткеннің сабақтарын ұдайы есте сақтауымыз керек. Мемлекеттік деңгейде бірлік пен достықты сақтауға бағытталған бағдарламалар қабылданғаны абзал. Отбасылық дәстүрлердің нығаюы, үлкендерге құрмет, басқа ұлттардың дәстүрлеріне ыждаһаттылық та насихаттан тыс қалмағаны қажет. Этномәдени орталықтарға келісім мен теңдік идеясын одан әрі насихаттауға көмектесу зор мәнге ие. Бірлік идеясын таратуға, ұлтаралық келісімді нығайтудың маңыздылығына көмектесетін танымал блогерлерді, жұлдыздарды, қоғамдық пікір көшбасшыларын тарту керек деп ойлаймын.
– Уақыт тауып сұхбат бергеніңізге рахмет!
