Сараптама қалай өтеді? Жол төсемінің сапасын қандай критерийлер бойынша бағаланады?
Алматыда жаз шықса болды, қаланың бас көшелерінде жол жөндеу басталады. Орташа жөндеудің өзіне бюджеттен қыруар қаржы жұмсалады. Алайда жөндеу көрген жолдар жылға жетпей бүлініп, бұрынғы қалпына қайта түседі. Мұндай жағдайға қала тұрғындары да, оған жауапты шенеуніктер үйренген. Кейде кеше жөнделген жолды бүгін қайта қазып, жылу, су құбырларын ауыстырып жатады. Мұндай жүйесіздіктің кесірінен жұмсалған бюджет қаржысының тиімсіздігін көреміз. Осы және өзге де мәселелерді қаузау үшін Qaz365.kz тілшісі «Жол активтерінің ұлттық сапа орталығы» РМК Алматы қалалық филиалының директоры Мәулен Әліповті әңгімеге тартқан еді.
Жол құрылысы саласының маманы Алматыда жаңадан жөнделген жолдардың неліктен қазылып жатқанын түсіндірді.
– Мәулен Тоқтарбайұлы, Жол активтерінің сапасы ұлттық орталығының жұмысына тоқталып өтсеңіз. Орталық мамандары нақты не үшін жауапты?
– Бұл 2019 жылы «Облыстық зертханаларды» (бұрын республикалық маңызы бар жолдардың сапасына сараптама жүргізген ұйымдар) біріктіру арқылы құрылған мемлекеттік кәсіпорын. Біздің мамандар тек республикалық маңызы бар жолдарда ғана емес, қалалық жолдарда да материалдардың сапасы мен құрылыс технологиясына сәйкестігін іріктеп бағалайды. Біз құрылыс, жөндеу немесе қайта құру кезеңдерінде сараптама жүргіземіз. Әр аймақтың өз филиалы бар. Нақты біздікі Алматының көше-жол желісімен айналысады.
– Сараптама қалай өтеді? Жол төсемінің сапасын қандай критерийлер бойынша бағалайсыз?
– Қазір бүкіл сараптама жүйесі цифрландырылды: орталық жергілікті атқарушы органдардан өтінім алады, содан кейін арнайы планшеті бар инженер сол жерге шығып, материалдардың сынамаларын алады. Маманның орналасқан жері GPS арқылы бақыланады, ал ол құжаттарға ЭЦҚ көмегімен қол қояды. Кейінірек бұл өтінім зертханаға жіберіледі, бірақ қолдан қолға емес, QR кодымен. Сондықтан сараптама жүргізетін зертхана қызметкерлері материалдың қай жерден алынғанын және оның қай компанияға тиесілі екенін білмейді. Мұндай жүйе сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайтады. Зертханашылар материалдардың беріктігін тексереді, тығыздық көрсеткіштерін зерттейді және қорытынды жасайды. Ал инженер құрылыс жұмыстары технологиясының сақталуын қадағалайды, бұзушылықтарды тіркейді. Тапсырыс беруші мен мердігерге хабарлайды. Мердігер белгіленген мерзімде бұзушылықтарды түзетпесе, бұзушылықтар туралы қала құрылысын бақылау басқармасына хабарланады. Дәл ГАСК-та (Мемлекеттік сәулет-құрылыс бақылауы. – ред.) олар айыппұлдарды өндіріп алу немесе техникалық қадағалау инженерлерінің лицензияларын тоқтата тұру шараларын қабылдайды.
– Жұмыс аяқталғаннан кейін бір-екі жылдан кейін жол жамылғысының жағдайына баға бересіз бе?
– Сапа орталығы нысандарды өз бетінше аралап, олардың жағдайын бағалай алмайды. Мамандар әкімдіктен өтініш түссе, жұмыс біткен соң да барып, бағасын береді. Рас, Алматыда мұндай жағдай болмайды. Бірақ республика аймақтарында мұндай тәжірибе бар.
– Мұндай жағдайда мердігердің кепілдік міндеттемелерін орындауын кім қамтамасыз етеді?
– Мұнымен жергілікті атқарушы билік айналысады. Егер олар жолда бірдеңе дұрыс емес екенін көрсе, мердігерді өз бетінше жауапқа тарта алады. Орташа жөндеуге кепілдік мерзімі әдетте екі жыл, күрделі жөндеуге – бес жыл. Егер осы кезеңде жол төсемі жарамсыз болып қалса, мердігер бұзушылықтарды өз қаражаты есебінен жоюға міндетті.
– Қазақстанда мемлекеттік сатып алу порталы арқылы тендерді жеңіп алған жеке ұйымдар жол салумен айналысады. Жосықсыз мердігерлер қаншалықты жиі кездеседі?
– Әрине, бар. Бірақ нақты санын айта алмаймын. Мемлекеттік сатып алу порталы арқылы құрылыс компаниясын ғана емес, техникалық қадағалау мамандарын да таңдайтынын түсіну керек. Бұл екі түрлі ұйым. Ал біріншілері технологияны сақтамаған жағдайда айыппұл төлесе, екіншісі лицензиясынан айыру түрінде жазаланады.
Өткен жылы Алматыда мердігерлер біздің ескертулерімізге сүйене отырып, 86 миллион теңгеге жұмысты қайта жүргізді. Әрине, өз есебінен. Бұған айыппұлдар кірмейді.
– Сіздің орталығыңыз инфрақұрылымдық шешімдер қабылдауға әсер ете ме? Қазақстанда жолды салу немесе жөндеу уақыты келді деп кім шешеді?
– Біз жолдарды диагностикалаймыз, бетінің жағдайын көрсетеміз, ақауларды анықтаймыз және жөндеудің қандай түрін жүргізу керектігін анықтаймыз. Бірақ бұл тек жергілікті биліктің өтініші бойынша болады. Алматыда мұндай өтініштер сирек түседі. Көбінесе жолдың жағдайын әкімдік қызметкерлері өздері бағалайды. Жол активтері орталығы инфрақұрылымдық шешімдер қабылдамайды, тек кеңес береді. Біз жергілікті атқарушы органмен шарт негізінде жұмыс істейміз.
– Осы ретте Алматыдағы жолдардың сапасына қандай баға берер едіңіз? Алматының жолдары нашар деген рас па?
– Жоқ, мен бұл мәлімдемемен келіспеймін. Республиканың басқа қалаларымен салыстыратын болсақ, Алматыда көп жол жөнделіп жатыр. Естеріңізде болса, Мемлекет басшысы «Шетсіз қала» бастамасын көтерген болатын.
Осы бағдарлама бойынша Алматыда жаңадан қосылған аудандарда жолдар белсенді салынуда, ондаған жылдар бойы ешкім қол тигізбеген учаскелер жөнделуде. Біздің есептеулеріміз бойынша, қалалық жолдардың 86%-ы қанағаттанарлық жағдайда. Ал 2024 жылдың соңына дейін бұл көрсеткішті 92%-ға дейін жеткізу жоспарлануда. Бұл өте жақсы көрсеткіш. Өңірлерге байланысты ахуалдың қандай екенін айта алмаймын. Дегенмен, жағдай Алматыдан да нашар деп ойлаймын.
– Жол құрылысы саласының маманы ретінде қыс маусымы біткен соң жаңадан жөнделген жерлерде ойықтар мен шұңқырдың пайда болуы қалыпты жағдай ма?
– Жоқ, бұл қалыпты емес. Бұл жабынды төсеу технологиясының бұзылуы немесе сапасыз құрылыс материалдарын пайдалану. Егер бәрі технология бойынша жасалса, онда қыстан кейін ешқандай шұңқыр болмауы керек. Қаптама кем дегенде кепілдік мерзімі аяқталғанға дейін тамаша күйде болуы керек.
– Ауа райы жағдайлары жолдардың қызмет ету мерзіміне қалай әсер етеді? Алматыдағы қатал континенттік климатқа байланысты жол жамылғысын жиі жөндеуге тура келеді деген пікір бар.
– Біріншіден, жобалау кезеңінде мамандар климатты, топырақ түрін және ландшафтты ескеруі керек. Құрылысшылар бұл мәселелерді алдын ала зерттеп, жабын температураның өзгеруіне төтеп бере алатындай етіп салуы керек. Екіншіден, қала жағдайында климат ерекше маңызды емес. Бірақ Алматы-Талдықорған сияқты республикалық маңызы бар бетон жолдар көктайғақты уақтылы жоюдың салдарынан климаттың әсеріне ұшырайды.
– Ал коммуналдық қызметтер туралы не деуге болады? Қала тұрғындары жаңадан жөнделген жолды сумен немесе газбен жабдықтау желілерінде жұмыс істеу үшін қазып жатқанын жиі байқайды. Жол жөндеу және коммуналдық инфрақұрылымды синхрондау үшін қандай да бір механизмдер бар ма?
– Бұл қала тұрғындары да, әкімдік өкілдері де талай рет көтерілген қынжылтатын мәселе. Бұл десинхронизацияны да көріп отырмыз: жол енді ғана төселді, содан кейін коммуналдық қызметкерлер келіп, бәрін қазып алды. Бірақ оны қазып алу – қарапайым мәселе, оны бұрынғы қалпына қайтару – мүлде басқа мәселе. Жол жамылғысын бұрынғы қалпына келтіру керек, бірақ коммуналдық қызметшілер мұны істей алмайды. Мамандардың жетіспеушілігінен, әлде басқа себептерден. Осылайша қымбатқа түскен жөндеу жұмыстары бір сәтте бүлініп шыға келеді.
Маңызды тағы бір мәселе бар. Әр бөлімнің өз жоспарлары бар және оларды үйлестіру мүмкін емес. Сонымен қатар, апаттар және басқа да күтпеген жағдайлар орын алады. Осыған байланысты Жол активтерін басқару орталығы әкімдікке хабарласып, Мемлекеттік автомобиль инспекциясы қызметкерлерімен жиын өткізді. Біз бүлінген жол қалпына келтірілген соң сапасын тексеру үшін орталық пен Энергетика және сумен жабдықтау басқармасы арасында шарт жасасуды сұрадық. Бірақ біз жұмыс істеп келе жатқан бес жылда мұндай келісім ешқашан болған емес.
– 2024 жылы Алматыда қандай жол жөндеу жұмыстары жүргізіледі және бұл жөндеу түрлері несімен ерекшеленеді?
– Жөндеудің үш түрін ажыратуға болады: ағымдағы, орташа және күрделі. Алматыда үшеуі де өткізіледі. Күрделі жөндеу жұмыстары жолдың бетіне ғана емес, оның негізіне де әсер етеді, сондықтан оны жүргізу үшін жобалық-сметалық құжаттама қажет. Мұндай жұмыстар жолдар өте нашар жағдайда жүргізіледі – бұлар негізінен бекітілген шағын аудандар. Орташа жөндеу – бұл жол жамылғысының жоғарғы қабатын алып тастау, содан кейін ауыстыру, ал ағымдағы, яғни шұңқыр – ақауларды жою. Қалада негізінен ағымдағы және орташа жөндеу жұмыстары жүргізілуде.
– Әңгімеміздің соңында жол төсеу технологияларында соңғы жылдары не өзгерді, Алматыда жаңа технологиялар қолданылып жатыр ма, соны айтсаңыз.
– Былтырғы жылы полимерлі қоспалар негізгі көшелерді жөндеу кезінде қолданыла бастады. Бұл тітіркенумен күресу үшін. Бұл технология жақсы нәтиже көрсетті.
Тағы екі жыл ішінде біз нәтижені қадағалаймыз. Сонымен қатар, қазақстандық ғалымдар гибридті асфальт жасау үстінде – бұл күшейтілген материал алу үшін қоспалардың бірнеше түрін араластыру. Алдағы жылдары біз бұл жұмыстың нәтижелерін көреміз деп үміттенеміз.
– Мониторинг жасауға кім мүдделі?
– Бұл мониторинг деуге келмейді. Бізде салынған жолдар бар, бірақ әкімдік оны қолданып отырған жоқ. Республикалық жолдарда кепілдік учаскелерді мониторинг жасайтын жылжымалы зертханамыз бар. Кепілдік берілген жолдарды тексеріп, қандай ақаулар шыққанының нәтижесін беруге негізіміз бар. Әкімдік оны қолданып отырған жоқ, бәлкім, шаһардағы көшелер айтарлықтай ұзын болмағандықтан шығар. Қазір біз сараптамамен айналысамыз. Президент мемлекет тарапынан мекеме ашылып, сапаға көп көңіл бөлу керек деген тапсырмасынан соң ашылып, жұмыс істеп отырмыз. Дұрыс түсінсе, бұл әкімдікке де өте ыңғайлы, үлкен көмек. Себебі әкімдікте адам, маман жетіспеушілігі бар. Хаттарымыз арқылы берілген нысанды қабылдамауға болады. Мердігерге өз қаражатынан қайта жасатуға болады. Яғни бұл пайдалы іс болушы еді.
– Орташа жөндеу жұмыстарының өзі бір жылға жетпей жатады. Оған қанша жыл кепілдік беріледі. Құдықтарды орналастыруда да сапаның жоқтығы байқалады.
– Міндетті кепілдік беріледі – 3-5 жыл аралығы. 2013 жылдан бері біздің қалада 3 жылға дейін беріледі.
Құдықтарды қазуда технологияның дұрыс сақталмауы осындай жағдайға алып келеді. Соңғы технологиялар бойынша астына бетон емес, резеңке қойылып жатыр. Қайта жөндеуге келсек, кепілдік уақыты бітпейінше оған мемлекет тағы ақша бөлмейді, мердігер өз қаражатынан ғана жасайды.
– Жемқорлықпен күресте тағы қандай шаралар бар?
– Біздің мекемені алсақ, KazRoudlab деген арнайы бағдарламалар бар. Сол жерде ең бірінші нысанның тізімі, жоспары енеді. Соған байланысты инженер тексеріс жұмыстарын жүргізеді. Жұмысты бастаған кезде әлгі орынның геолокациясы міндетті түрде базаға түседі. Шыққан ақаулардың бәрін бұрынғыдай қағазбен жазып отырмай, планшетте белгілеп отырамыз, ал оның бәрі базаға түсіп отырады. Мердігер сол жерде болғанын, бәрімен келісетінін растап қол қояды. Келіспесе, қол қоюдан бас тарту деген де батырма бар. Алынған материалдарға да бұрынғыдай жүкқұжат бермей, QR код арқылы сканерленеді. Зертханаға апарған кезде зертханаша оның қайдан келген материал екенін білмейді, әбден тексерістен өткізіп, нәтижесі шыққан соң, басшыға қол қойғызатын кезде барып қай мердігер екені көрінеді. Бұл базадан өткен соң оған ешкім түзетулер, өзгерістер енгізе алмайды. Бәрі автоматтандырылған.
Сонымен қатар жылжымалы зертханамыз бар, ол сағатына 60 шақырыммен жүріп отырып үстіне орнатылған мониторингке ақауларын, қандай жұмыстар қажет екенін шығарып отырады. Тапсырыс беруші қаражат сұраған кезде де, сол нәтижелерге сүйенсе болады, өте ыңғайлы.
– Сіздердің ескертулеріңізден Алматы әкімдігі немесе мердігерлер сабақ алып, нәтиже шығарды ма?
– Бастапқы жылдары бізбен жұмыс істегісі келген жоқ. Тапсырыс беруші де, мердігер де. Уақыт өте келе тапсырыс беруші біздің оларға қандай көмек көрсете алатынымызды түсінді. Өйткені олардың да жұмысын жеңілдеттік. Себебі біз ақауларды шығарып береміз, тапсырыс беруші өз кезегінде мердігерге көрсетіп, жұмысын қабылдай алмайтынын айтады. Орталық оң нәтиже берген соң ғана қабылдайтынын айтады. Тиісінше мердігер де жұмысын тиянақты орындауға тырысады. Бізге сенбей, басқа зертханаларға тексерткен кездер де болған.
– Бюджет шығынын үнемдеген жағдайлар болды ма?
– Мысалы, былтыр 180 млн-ға қайта құру жұмыстарын жасаттық. Себебі мердігер жұмысын дұрыс атқармаған. Сол жерде қалыпқа келтіретін ұсақ ақаулар болды. Асфальттың материалы зертханадан талапқа сай еместігі анықталса немесе технологиясы дұрыс болмаса, оны басынан бастап қайта қалыпқа келтіреді. 2022 жылы 157 миллионға қайта қалпына келтіру жұмыстарын жасаттық.
– Сіздерді қадағалайтын ұйым бар ма әлде сіздер соңғы инстанциясыздар ма?
– Біздің мекеме таңдамалы бақылау ұйымы. Бізге дейін мердігердің өзінің сапа бақылауы бар. Оның үстінен қарайтын инженерлік қызмет бар және солардың үстінен қарайтын тапсырыс беруші бар. Олар үш жерден сапасын бақылап отыр. Біз солардың үстінен таңдамалы бақылау жасаймыз. Инженерлердің жұмысын да тексеріп, былтыр инженерлік қызметке 3 миллион теңге айыппұл салынған.
Алғашқы жылы Антикормен бірлесіп жұмыс істедік. Тексеріске бірге шығып, хат жазып жүрдік. Қазіргі уақытта келісімшарт талабы бойынша мердігерге, тапсырыс берушіге және құрылыс басқармасына жазамыз. Себебі талап бойынша үшінші тарапқа ақпарат беруге тыйым салынған. Бүгінде «Әділдік жолы» деген мекемемен кездесулер өткізіп, бірігіп жұмыс істеу туралы мәмілеге келдік.
Тағы бір мәселе, жер асты құбырлары туралы. Оған Энергетика және сумен жабдықтау басқармасы жауапты, сол басқармамен келісімшарт жасай алмай отырғанымызға бес жыл болды. Содан кейін Құрылыс басқармасы. Бұл екі басқарманың негізгі жұмыстары басқа болғанымен, екеуінің де жол құрылысына қатысы бар. Су құбырлары өткенде жолды қазып тастап жасайды, бетін жамап кетеді. Біршама уақыттан кейін оның беті бұзылып, жол түсіп кетеді. Оны алдын ала реттеуге негіз, келісімшарт жоқ. Егер соған қол жеткізсек, тексеріс жұмыстарын толық жүргізе алушы едік.
Су құбырларына қатысты мәселе мамандардың жоқтығымен байланысты деп ойлаймын. Мобильдік басқарманың өзі «сөгістің бәрі бізге келеді» дейді. Себебі әлгілер қалай болсын солай жасап кетеді. Магистральдық жолдың бәрі солардың балансында болғандықтан, ол үлкен проблема.
Алдыңғы жылы Құрылыс басқармасымен бірігіп жиналыс өткіздік. Әкімнің орынбасары да болды. Досаев мәселені шешу туралы тапсырма берген. Аттары аталған басқармалардың, аудандық әкімдіктердің бәрі келісімшартқа отырсын деді. Бәрі келісімшартқа қол қойды да, бірақ Энергетика және сумен жабдықтау әрі Құрылыс басқармасы келісімшартқа отырған жоқ. Содан бері бірнеше рет хат жібердім, жауап жоқ. Е-өтінішпен де хат жаздым, бірақ ол кезде әкімдік қарамай, оны бірден Энергетика басқармасына бұрып жібереді ғой. Энергетика басқармасы жауап берген, бірақ мәнсіз. Оған қайта шағым түсіріп, тағы хат жаздық. Қазір соған жауап күтіп отырмыз.
– Уақыт тауып сұхбат бергеніңізге рахмет!
